Zwartboek, een film vol fouten

Columns en meer

Zwartboek, een film die bewijst hoe het niet moet

Commentaar (2020): Deze column schreef ik in 2007. Ik kreeg er uiteindelijk heel veel commentaar op, maar ook veel bijval. Lees en huiver. Ik vind Zwartboek echt een slechte film!

Zwartboek, een film die bewijst hoe het niet moet

Na veel positieve commentaren, loftuitingen en enthousiaste vrienden heb ook ik me laten verleiden om te kijken naar Zwartboek. Wat een afknapper. Zwartboek is een aaneenschakeling van continuïteitsfouten, historische blunders en ongeloofwaardigheden. Die verstoren ernstig het mooie camerawerk, het prima acteren en het niet slechte verhaal. En dat maakt Zwartboek tot niet meer dan een middelmatige B-film. Ondanks de omvangrijke productie is het niet het vaderlands hoogtepunt wat velen er van maken.

Het gaat al direct fout in het begin van de film. Een zeiler ziet Ellis zonnen aan het water. Hij valt af met zijn boot, en vaart langs de wal. Als hij bij de steiger is, stopt de boot. De wind staat dwars op de wal. Even klapperen zijn zeilen, maar als hij aanlegt aan de steiger niet meer. Hij laat zijn schoten dus niet vieren en strijkt zijn zeilen niet. En toch ligt de boot nagenoeg stil, en dan kan hij met een simpel lijntje zijn boot vastleggen.

Dan komen er twee vliegtuigen aan. De grootste is een bommenwerper, waarvan gesuggereerd wordt dat hij in nood is. Hij gooit zijn bommen af. De eerste landt midden op het water en ontploft, de tweede valt op een meter van de zeilboot. De ontploffing spat Ellis en de zeiler nat, maar laat de boot in tact. We zien de kwetsbare zeilen in het volgend shot vrolijk wapperen, zeilen en mast staan dus nog fier overeind. De derde bom landt op een boerderij, honderd meter verderop. Die spat volledig uit elkaar, de brokstukken vliegen tientallen meters in de lucht. Van de boerderij blijft weinig over. Wat een merkwaardig verschil tussen deze twee identieke projectielen.

Misschien iets ver gezocht, maar de bom bij de zeilboot slaat verticaal in, de ontploffing die er op volgt is op de plek van de inslag. Ook dat is merkwaardig, want een bom die wordt afgeworpen door een zo laag vliegend vliegtuig heeft nog een enorme horizontale snelheid, en zal dus horizontaal in slaan. Het water remt hem nauwelijks af, dus zou de ontploffing meters verder dan de inslag moeten plaatsvinden, dat wil zeggen in de oever, of onder de boot. Normaal gesproken hadden Ellis, de zeiler en de zeilboot een dergelijke ontmoeting met een 500-ponder nooit overleefd.

Ook heel merkwaardig is de rol van de jager (een Messerschmitt??). Die valt boven de plas aan de linkerflank van de bommenwerper aan. Zodra hij over het hoofd van Ellis is gevlogen, zien we de vliegtuigen weer van ons afvliegen. Nu maakt de Messerschmitt een rechterbocht aan de rechterflank van de bommenwerper. Een magische piloot die dat voor elkaar krijgt.

Dan hollen de zeiler en Ellis van de oever van het meer naar de boerderij. Maar na een paar tellen houden ze al in. In het verhaal is er niet meer dan een halve minuut verstreken. Een stoet met Duitse voertuigen en een complete brandweerploeg zijn hen voor. Waar komen die ineens vandaan? Hebben die bij het hek staan wachten tot de bommen vallen?

Blijft het in Zwartboek bij één slechte scène in het begin van de film? Nee, helaas niet. De continuïteitsfouten zijn op een gegeven moment niet meer te tellen en beginnen dan eindeloos te storen. Heeft niemand die gezien in de montage? Dat is toch niet mogelijk.

Bij sigaretten zie je het in meer films fout gaan. In shot één is de sigaret half opgerookt. In het volgende shot is de sigaret bijna op, en in het derde shot is de sigaret net opgestoken. Een kniesoor die daar op let, in Zwartboek gebeurt dat ook, bijvoorbeeld in de kelder als ze aan het afluisteren zijn.

Maar er gebeurt meer met sigaretten. In de scène dat Hans Akkermans, na de oorlog Ellis ontvangt in zijn dokterskamer, steken ze samen een sigaret op. Als Ellis hoort dat Müntze is doodgeschoten stort ze in. De sigaret die ze in dat shot in haar handen heeft, is bij het volgende shot figuurlijk in rook op gegaan.

Nog magischer is de fles Bols. Na de moord op Van Gein (de man de Ellis en haar ouders op een boot zet, en verraadt), moet een van de verzetstrijders een operatie ondergaan om een kogel te verwijderen. De Chloroform werkt niet, de hamer wil hij niet, dus kiest hij voor jenever. Als hij de drank nog in zijn mond heeft begint Akkermans al te opereren. Natuurlijk zou een echte dokter even wachten tot de drank zijn werk doet. In de film wordt zelfs niet de suggestie gewekt dat er een paar minuten tussen zit. Maar daar gaat het niet om. Nadat het slachtoffer een paar slokken heeft genomen, geeft hij de fles door aan zijn kameraden. Die er ook gulzig van drinken, terwijl de dokter de kogel verwijdert. Als laatste heeft Ellis de fles in haar hand. In een schreeuw zien we de kogel uit het vlees komen, en direct geeft het slachtoffer de fles Bols aan de dokter. Hoe komt die fles ineens van Ellis bij het slachtoffer?

Niet alleen flessen verplaatsen zich op magische wijze, ook koffers veranderen in de film op miraculeuze wijze van plek. Als Ellis inscheept op de boot in de Biesbosch, ziet ze haar broer en ouders. Ze zet de koffer op de grond en holt op ze toe. Vervolgens gaan ze aan boord, ze heeft de koffer niet in haar hand. Ook de zeiler die bij haar is heeft hem niet in zijn hand. Laat ze hem achter?

De lijst met continuïteitsfouten is al eindeloos, en dan heb ik er nog niet eens bewust naar lopen zoeken. Ze vallen gewoon op. Zo heeft Müntze bij een van de vrijscènes zijn hand op de billen van Ellis. Mooi shot, erotisch, spannend, goed gefilmd. Het volgende shot is close, daar heeft hij zijn handen allebei hoog op de rug van Ellis. Het zijn van die slordige fouten waar de film vol mee zit. Een enkele continuïteitsfout is niet storend, sterker nog die kan een film juist meer waarde geven, of kan grappig zijn. De enorme stortvloed aan dergelijke fouten in Zwartboek voegen helemaal niets meer toe, die leiden alleen maar af.

Een fout is nog wel aardig om te noemen, omdat dat een schattige is. In de kas waar Ellis met haar zeiler onderduikt, wil ze doen geloven dat ze zangeres is. Ze pakt een wortel en playbackt met de grammofoon mee. Een scène die wij herkennen, waarmee YouTube volstaat, en een truc die Chocomel al gebruikte in zijn reclame ergens in de jaren tachtig. Maar waarom zou iemand in 1944 een wortel pakken om te doen of ze zangeres is? Later in de film zien we dat handmicrofoons nog helemaal geen gemeengoed zijn. Zangmicrofoons in die tijd zijn logge apparaten op een statief, trillingvrij ingeklemd met een aantal rubbers. Een wortel om te suggereren dat je in een microfoon zingt? In 1944 hadden ze het vast niet begrepen.

Erger wordt het door fouten die de geloofwaardigheid aantasten. Stel je bent Duitse onderofficier en je moet patrouilleren door bezet Hollands gebied. Dat doe je met een handvol manschappen en een kleine pantserwagen. Je komt bij een verlaten fabriekshal en je vermoedt dat daar wat illegaals gebeurt. Wat zou je doen? Versterking halen, natuurlijk! Stel dat dat niet kan, en dat onmiddellijk ingrijpen absoluut noodzakelijk is, rijd je dan met je pantserwagen door een blinde deur? Wellicht staat er direct achter die deur wel een vrachtwagen, of kratten met explosieven. Als chauffeur van die pantserwagen heb je geen flauw benul, en dus is het blind rammen van die deur een allesbehalve logische keuze.

Nou wil ik weer niet flauw zijn, en voor de lol van de film geloven dat er inderdaad Duitse soldaten zijn die dat wel durfden, dan is de rest van de scène nog veel ongeloofwaardiger. Gedekt door de pantserwagen lopen er een aantal Duitsers met mitrailleurs de hal binnen. Het wordt een schietpartij. En wonder o wonder, alle Duitsers sneuvelen, inclusief de bestuurder van het pantservoertuig, en de (onder-)officier die daar ongetwijfeld ook in zat. In een beetje oorlogsfilm gooien ze nog even een handgranaat in zo’n voertuig, zo kan je tenminste geloven dat die ook dood zijn. Verhoeven doet dat niet, en hoopt dat wij geloven dat kogels ook dwars door het pantser van een pantservoertuig kunnen vliegen. De verzetsstrijders die geheel ongedekt in de hal stonden raken natuurlijk in het geheel niet gewond.

Opnieuw, als dit op zich stond, dan was er niets aan de hand. Maar als de ongeloofwaardige scènes aan elkaar geregen worden, dan wordt het ergerlijk. Ze zijn er groot en klein, ongeloofwaardigheden. Als Ellis gepolst wordt om in te vallen voor een andere verzetstrijder, dan gebeurt dat midden in een druk bevolkte gaarkeuken, en niet in de privacy van een kantoortje.

Als er met Van Gein moet worden afgerekend, wachten ze hem op bij het hoofdkwartier van de Duitsers. Het is er een drukte van belang op straat. Dan volgt er een scène, met een mislukte ontvoering, een achtervolging door de straten, een vechtpartij bij een gracht, en tenslotte nog een schietpartij. In dat deel van de film zien we helemaal niemand meer op straat, geen voorbijrijdende auto, fietser, zelfs niemand die even uit het raam kijkt. Het is ineens een verlaten spookstad geworden. En dat is toch gek, want zo’n aanslag levert een hoop herrie op, je zou op zijn minst verwachten dat je vluchtende mensen ziet, een raam dat ijlings wordt gesloten, een spelend kind dat naar binnen wordt getrokken. Niets, niemand! Steden, die zijn - als het er op aankomt - onbevolkt.

Nog zo’n merkwaardige scène zit aan het slot van de film. Akkermans is gevlucht. Ellis wil achter hem aan, samen met de vader van de vermoorde Tim. Een Canadese officier belooft om uit te kijken naar de Jeep van Akkermans, hij zal het kenteken aan alle checkpoints doorgeven. En met welk voertuig gaan Ellis en de vader van Tim op pad? Juist met de Jeep van Akkermans, zouden ze probleemloos langs alle checkpoints gekomen zijn?

Een regelrechte historische blunder is het opgraven van de stoffelijke resten van de verzetsstrijders. Dat is een secure klus die veel tijd en moeite kost. Opgraven en identificeren duurt weken per massagraf. Ook is het niet iets dat je de eerste dag na de bevrijding begint. Dan heeft een land echt nog even andere dingen aan het hoofd. De zoon van Kuipers wordt opgegraven, samen met veel anderen. Als de lijkwagen terugkomt in de stad, dansen de mensen nog steeds oranje versierd door de straten. Is het nog steeds 5 of 6 mei? Blunder dus.

Een ergerlijke fout ontdek je pas als je luistert naar het commentaar van Paul Verhoeven dat is toegevoegd aan de DVD. In de film wordt gesuggereerd dat Akkermans en Van Gein elkaar niet kennen. Vol trots vertelt Verhoeven dat een subtiel detail in de film is dat de stuurman van de boot, waarmee de Joden denken te vluchten (een handlanger van Van Gein, dus), dezelfde persoon is, waarmee Akkermans in de lijkwagen aan het eind van de film er vandoor gaat. Waarom zouden de twee gebruik maken van dezelfde foute persoon, als ze elkaar niet kende?

De film zit barstens vol met al van dit soort ongeloofwaardigheden. De ergste is toch wel de overval op het cellencomplex onder het hoofdkwartier van de Duitsers. Die overvallen gebeurde in de oorlog, daar valt niet op af te dingen. Deze was verraden, zo bleek later in de film. Ook dat gebeurde, en is nog best geloofwaardig. Minder geloofwaardig is hoe de Duitsers met het verraad omgingen. Een vrachtwagen met gewapende verzetstrijders rijdt je terrein op. Waarom zou je wachten tot ze je pand zijn binnengekomen en tot in de cellengang zijn doorgedrongen? Waarom zou je in die gang van 20 bij 5 meter, met een man of twintig gaan schieten met mitrailleurs? Een bloedbad, waarbij ook je eigen mensen bij bosjes sneuvelen. De Duitser wilde het liefst de verzetstrijders levend hebben, om inlichtingen uit ze te krijgen. Een Duitse officier zat niet te wachten op een schietpartij in eigen huis, waarbij ook veel Duitse soldaten zouden sneuvelen. Hij zou de mannen met veel machtsvertoon op een andere plek gearresteerd hebben, Bijvoorbeeld in de kolenkelder, waar ze al geen kant op konden, of op de binnenplaats waar ze omgeven waren door drie hoge muren en dus ook niet weg konden. Wellicht zouden er bij de minste vorm van verzet er een paar doodgeschoten zijn. Maar zo’n maffe schietpartij in een gangentje is echt volkomen ongeloofwaardig. Nog los van het feit dat alle Duitse soldaten zouden zijn geïnstrueerd om Akkermans te sparen. In zo’n pandemonium nog selectief zijn in wie je wel of niet neermaait met een mitrailleur? Dat gaat mijn voorstellingsvermogen te boven. Paul Verhoeven heeft met deze scène doelbewust de geloofwaardigheid ernstig geweld aangedaan om extra spektakel te genereren.

Mag een film dan niet ongeloofwaardig zijn? Ik zie het je denken. Bij Starwars heb je toch ook ruime fantasie nodig. Nee, een fantasieverhaal staat of valt bij de geloofwaardigheid. Als het je niet lukt om te geloven in de fantasie, dan is het een slecht verhaal. Zwartboek is een aaneenschakeling van storende fouten, van ongeloofwaardigheden en blunders. Dat maakt Zwartboek tot een slechte film, een film die in Nederland zwaar overgewaardeerd is. Een grote naam, maakt per definitie niet altijd grote films.

Aanvulling van een lezer op deze column:

Van 17 september 1944 tot het eind van de oorlog was er in Nederland een totale treinstaking. Dit was om de Duitsers te hinderen bij het vervoer van materiaal dat ze nodig hadden bij de strijd tegen de geallieerden. De film begint in september 1944, de scène met de zeilboot. Later komt Ellis bij het verzet, dat moet zeker na september 1944 zijn. En waar ontmoet ze Müntze? Juist in een trein die richting Amsterdam rijdt.
In de film rijden alle fietsen tijdens de hongerwinter nog op luchtbanden. In werkelijkheid was er tijdens de oorlog een chronisch tekort aan luchtbanden. Ook was er een tekort aan brandstof voor voertuigen. De taxi bij de aanslag op Van Gein rijdt echter niet op een houtgenerator en lijkt dus nog gewoon benzine te hebben, dat is hoogst onwaarschijnlijk.

Deze column was hier en daar op internet reden tot discussie. Inmiddels zijn de meeste links dood en dus verwijderd. Er is nog één plek over MovieMeter.nl